نفت امروز /با یک نگاه کلی به صنعت پالایش کشور با ظرفیت فراورش حدود ۱.۷ میلیون بشکه نفت خام می‌توان دریافت که وجود ۷ پالایشگاه نفت با عمر بالای ۳۰ سال موجب شده تا ایران در زمره پیرترین صنایع پالایش نفت در جهان قرار گیرد. از این‌رو به‌دلیل واحدهای فرایندی قدیمی، بازدهی کم و مقادیر بالای تولید فرآورده‌های کم‌ارزش از جمله نفت کوره حاشیه سود پالایشگاه‌های فعلی کشور بسیار پایین است. این وضعیت باعث شده تا سال‌های طولانی این صنعت با رکود مزمن مواجه باشد و مانع ورود سرمایه‌‌های بخش خصوصی و مردم در طرح‌های جدید شود.

*پتروپالایشگاه حلقه مفقوده صنعت نفت ایران

توسعه صنعت پالایش امروزه در دنیا با تغییر نگرش همراه بوده است و علاوه بر تولید سوخت، پالایشگاهها را مبتنی بر تولید محصولات پتروشیمی طراحی می‌کنند. حتی کشورهایی که تولیدکننده نفت نیز نیستند، این مدل را در پیش گرفتند. به‌عنوان مثال کشورهایی مثل کره جنوبی و ژاپن حتی با نفت وارداتی هم صنعت پالایش سودآوری دارند. طبق پژوهش‌های صورت گرفته این طرح‌های بزرگ با ادغام پالایشگاه‌ها و پتروشیمی‌ها تحت عنوان پتروپالایشگاه‌ها به‌دلیل سود بازده داخلی (IRR) بالاتر، نرخ بازگشت سرمایه را از مقدار ۱۳ درصد در حالت پالایشی به ۳۰ درصد در حالت پتروپالایشی افزایش می‌دهد. در شکل یک، حاشیه سود یک پالایشگاه و پتروشیمی مقایسه شده است. با توجه به این نمودار با ایجاد پتروپالایشگاه حاشیه سود ناخالص طرح از ۷ تا ۱۵.۷ دلار به ازای هر یک میلیون بشکه، افزایش پیدا می‌کند.

به‌عنوان نمونه‌ای از روند جهانی گسترش واحدهای پتروپالایشی، در جدول یک وضعیت طرح‌های پتروپالایشی در ۶ کشور بیان شده ‌است.

مقایسه حاشیه سود دو وضعیت پالایشگاه و پتروپالایشگاه

بررسی موردی وضعیت طرح‌های پتروپالایشی در 6 کشور جهان

*ناتوانی در تامین سرمایه، وجه مشترک توقف طرح‌های پالایشی کشور

پروژه‌های پالایشی مهمی که بعد از انقلاب در ایران به اتمام رسیده‌است تنها شامل ساخت پالایشگاه بندرعباس، ستاره خلیج فارس و توسعه پالایشگاه اراک بوده‌ است. در مقابل طرح‌های پالایشی زیادی طراحی و برنامه‌ریزی شدند اما نهایتاً تا حد فنس‌کشی و تسطیح زمین پیش‌رفته‌اند. از جمله این طرح‌های بر زمین مانده می‌توان به  ارتقاء فناوری پالایشگاه‌های تهران، آبادان، بندرعباس و احداث پالایشگاه‌های پارس پتروفیلد، آناهیتا، خوزستان و .... اشاره کرد که عدم تامین سرمایه وجه مشترک توقف همه آن‌ها بوده‌است.

 وام صندوق توسعه ملی و جذب فاینانس خارجی دو گزینه مطرح برای تامین سرمایه پروژه‌های پالایشی بوده‌است. این درحالی است که صف طولانی درخواست‌کنندگان وام صندوق توسعه ملی و همچنین عدم پرداخت تمامی نیاز مالی پروژه از سوی این صندوق، مسیر مناسبی برای تأمین مالی پروژه‌های ایجاد و توسعه‌ی پالایشگاهی نبوده و نیست. راهکار دوم یعنی فاینانس یا تسهیلات خارجی نیز به خاطر ناتوانی دولت به اعطای ضمانت‌نامه به شرکت‌های بخش خصوصی، در سال‌های اخیر با موفقیتی همراه نبوده و صرفاً در حد رایزنی و تفاهم‌نامه باقی مانده‌است.

از سوی دیگر هر چند نقدینگی بسیار بالایی در کشور وجود دارد اما همانطور که اشاره شد حاشیه سود بسیار پایین پالایشگاه‌های فعلی مانع ورود سرمایه‌های مردمی به سمت طرح‌های جدید شده‌است. به‌عنوان مثال فریدون متاجی مدیر سابق برنامه‌ریزی تلفیقی شرکت ملی پالایش و پخش در نشستی اشاره کرده‌است؛ در حالیکه قرار بود سرمایه‌های مردمی برای احداث مجموعه پالایشگاه میعانات گازی سیراف ورود پیدا کند اما این طرح با موجی مواجه شد که این پروژه‌ها سودده نیست و سرمایه هدر می‌رود. در نتیجه آن سرمایه‌های مردمی به این طرح ورود پیدا نکردند و شرکت‌های مجری هم حاضر به ادامه کار نشدند . از این‌رو این طرح استراتژیک که همه مطالعات طراحی آن انجام شده‌بود بعد از گذشت پنج سال از زمان معرفی در توقف کامل به سر می‌برد.

*طرح مجلس فصل جدید سرمایه‌گذاری مردمی در صنعت نفت

با کنار هم گذاشتن دو بحث قبلی این یادداشت مشخص می‌شود درصورت اقبال به طرح‌های پتروپالایشی در ایران با توجه به نرخ بازگشت سرمایه و سود بیشتر نسبت به طرح‌های پالایشی و همچنین با تدوین سازوکارهای مناسب برای جذابیت بیشتر، می‌توان مشکل تامین مالی آن‌ها را با سرمایه‌گذاری مردمی حل کرد.

خلاء چنین قانونی پس از مدت‌ها در مرکز پژوهش‌های مجلس بر طرف شد و سرانجام کلیات طرح آن تحت عنوان “افزایش ظرفیت پالایشگاه‌های میعانات گازی و نفت خام با استفاده از سرمایه‌گذاری مردمی” در صحن مجلس به تصویب رسید. با اجرای این قانون قرار است ظرفیت پالایش ۲ میلیون بشکه نفت در چند پتروپالایشگاه جدید با سرمایه‌گذاری‌های مشترک بخش خصوصی، مردم و مجری طرح ایجاد شود. وجه تمایز و امید بخش این قانون برای رونق‌بخشی به صنعت نفت، ایجاد سازوکاری به نام تنفس خوراک برای جذابیت بخشی و توجیه اقتصادی پروژه است.

تنفس خوراک به‌صورت خلاصه عبارتست از اعطای خوراک رایگان در شروع بهره‌برداری به واحد پالایشی. طبق قانون مجلس، صندوق توسعه ملی متعهد می‌شود این خوراک رایگان را تا زمانی که مقدار هزینه خوراک دریافتی با هزینه سرمایه اولیه طرح برابر شود ادامه دهد. در این روش ابتدا یک پتروپالایشگاه به کمک سازمان بورس و با استفاده از سرمایه‌های مردمی تامین مالی می‌شود و طی مدت چهار سال به بهره‌برداری می‌رسد. سپس به محض بهره‌برداری از یک تا دو سال تنفس خوراک برخوردار می شود. با توجه به اعطای تسهیلات پس از اتمام طرح، مجری آن نه تنها هیچ انگیزه ای برای طولانی شدن پروژه و افزایش هزینه‌ها برای دریافت تسهیلات بیشتر ندارد، بلکه تمام تلاش خود را میکند تا برای دریافت تنفس خوراک در سال پنجم بعد از کلنگ‌زنی، پروژه را به موقع و در بالاترین سرعت ممکن اجرا کند. علاوه بر موارد ذکر شده دو عامل زیر هم نقش بسزایی در جذابیت پروژه برای سرمایه‌گذاری مردمی و بخش خصوصی دارد:

-توانایی اعطای ۲۳ تا ۴۰ درصد سود تضمینی به سرمایه‌گذاران به‌صورت یکجا در سال اول بهره‌برداری
-ضمانت بازگردانی سود پس از اتمام پروژه و اصل پول (سهام خریداری شده) در هر زمان با توجه به ایفای نقش صندوق توسعه ملی، شرکت ملی نفت، بیمه‌ها و بانک‌های مجاز زیر نظر بانک مرکزی به عنوان رکن ضامن

با توجه به ساز و کارهای سنجیده شده تامین سرمایه طرح پتروپالایشگاه‌ها، انتظار می‌رود با اجرای این قانون شاهد نقش سرمایه‌های مردمی و بخش خصوصی در رونق صنعت پالایشی کشور و همچنین بهره‌مندی آن‌ها از سود حاصل از این طرح‌ها همانند کشورهای دیگر باشیم.

یادداشتی از محمد علی قدیری کارشناس انرژی