سدها را به طور مطلق نمی توان به عنوان عامل ایجادکننده بحران در بخش مدیریت آب معرفی کرد. سد یکی از گزاره های مدیریت آب است. مخصوصا این که اگر سبک و روال زندگی مدرن امروزی را پذیرفتیم ناگزیریم که سدسازی را هم به عنوان یکی از مولفه های فراهم کننده این سبک زندگی بپذیریم. اما مسئله اینجاست که متاسفانه در کشور ما همیشه افراط وتفریط در همه ارکان موج می زند. مرز پایانی برای سدسازی و مدیریت سازه محور آب مشخص نکردیم و در کشوری که میانگین تبخیر سالانه آن در بسیاری نقاط بالاتر از ۲۵۰۰ میلی متر است سدهای متوالی روی یک حوضه ساختیم. پاسخ به این پرسش بسیار مهم است که چند درصد حجم آب جاری کشور را مجاز هستیم تا براساس شیوه سازه محور و با سدسازی مدیریت کنیم؟ الان سیاست گذاری در این بخش به گونه ای شده که برای هر باریکه آبی، طرح سدسازی تدوین شده. شما ببینید میانگین آورد کارون در ۲۰ سال گذشته ۱۴ میلیارد مترمکعب بود. این عدد در ۶۰ سال گذشته ۱۹ میلیارد مترمکعب بود. الان حجم مخازن در حال بهره برداری روی کارون بیش از ۱۶ میلیارد مترمکعب است. یعنی معادل ۸۵ درصد میانگین آورد ۶۰ ساله و ۱۱۴ درصد میانگین آورد ۲۰ سال گذشته روی کارون عملیات سازه ای و سدسازی صورت گرفته. البته این جدای از طرح های انتقال آب بین حوضه ای از سرشاخه های کارون است. وقتی صحبت از افراط در سدسازی می کنیم یعنی همین.

در خصوص بخش دوم سوال شما دوباره می گویم که اگرچه نمی توان سدسازی را به طور کامل نفی کرد و گزینه بهتر، کم هزینه تر و کاراتر پرداختن به عملیات آبخوان داری هست. الان سالانه بین ۲۰۰۰ تا ۲۴۰۰ میلی متر از سدهای ما تبخیر می شود. بررسی های دقیق تر در سال ۱۳۸۷ نشان می دهد در این سال که حجم مخازن کشور ۳۲ میلیارد مترمکعب بوده بیش از ۲/۰۲ میلیارد مترمکعب از حجم آب ذخیره شده در پشت سدهای کشور تبخیر شده. یعنی ۶/۲درصد کل آب ذخیره شده در سدهای کشور که عدد بزرگی است.۲/۰۲ میلیارد مترمکعبی که در پشت سدها در سال ۱۳۸۷تبخیر شده ۱۰ برابر حجم کل سد امیرکبیر کرج است!  اگر این حجم انبوه آب را به جای ذخیره سازی سطحی در پشت سدها با عملیات آبخوان داری در زیرزمین نفوذ می دادیم و ذخیره می کردیم این حجم بالای تبخیر و تلف شدن آب را نداشتیم و هم از فرونشست زمین در دشت های کشور جلوگیری می کردیم. 

اول این که نمی توان با استناد به تهدید سیلاب سیاست مدیریت منابع آب سطحی را به سمت سدسازی سوق داد. شدیدترین سیلاب ها به خودی خود مخرب نیستند. سیلاب بخشی از روند و جریان طبیعت است. سیلاب زمانی به پدیده مخرب تبدیل می شود که شما حریم رودخانه را به رسمیت نشناسید یا سیلاب را به عنوان یکی از اجزای طبیعت به رسمیت نشناسید. اگر حریم رودخانه ها به رسیمت شناخته شود خشن ترین سیلاب ها هم هیچ آسیبی وارد نمی کنند. اتفاقا سیلاب ها همیشه تمدن ساز بودند. شما ببینید این ثروتی که در مصر زمان فراعنه تولید و انباشته شد همه اش مدیون سیلاب های نیل بود که خاک های اطراف این رود را حاصلخیز می کرد. مصر آن دوران که نفت نداشت صادر کند و ثروت کسب کند. اتفاقا همین روزها که در ایران مفید یا غیرمفید بودن سدها محل بحث است شاهدیم که بین مصر و سودان با اتیوپی هم درباره ساخت سد «النهضه» روی رودخانه نیل تنش هایی ایجادشده که حتی به مراجع بین المللی هم کشیده شد. دلیلش هم مشخص است. مردم مصر که در پایین دست این سد هزاران سال است زندگی می کنند می دانند که اگر آورد نیل پس از ساخت این سد کاهش یابد باید با چه مشکلاتی دست وپنجه نرم کنند. در خوزستان هم که اتفاقا یکی از کانون های اولیه شکل گیری تمدن در خاورمیانه بوده وضعیت همین گونه بود. بنای عظیم چغازنبیل تنها یکی از بازمانده های حاصل از  تمدن های باشکوه شکل گرفته در خوزستان است. چرا این بنا در حاشیه و مجاورت رود دز ساخته نشد؟ فاصله هوایی این بنای خشتی از رود دز نزدیک به یک کیلومتر است. چرا این پرستشگاه را در کنار رودخانه دز نساختند تا هم دسترسی به آب راحت تر باشد و هم چشم انداز بهتری داشته باشد؟ هیچ محدودیتی هم نبود برای این کار. دلیلش این است که ۳۲۵۰ سال پیش حریم رودخانه را شناسایی و به رسمیت شناخته بودند تا سازه دچار سیلاب نشود و می بینیم که نشد.

دوم این که برخلاف تصورات رایج، سدها در بسیاری از موارد می توانند خود منشاسیل های ویرانگر در پایین دست خود باشند. رودخانه یک جریان و ساختار زنده است. وقتی شما در بالادست رودخانه سد می سازید به دلیل کاهش حجم جریان عبوری در پایین دست، پویایی رودخانه از دست می رود. یعنی رودخانه به لحاظ عمق و عرض به ثبات می رسد و آب گذری آن کاهش می یابد. این می تواند در مورد سیلاب هایی با دوره بازگشت طولانی مدت خطرناک باشد. یا مثلا اگر ضرورتی به بازکردن دریچه های سدهای بالادست باشد بازهم این می تواند خطرناک باشد چراکه حجم عظیمی از آب وارد رودخانه ای می شود که عرض و عمق آن به دلیل ساخت سد در بالادست محدودشده و خود این مسئله می تواند خطرآفرین و منشا سیلاب باشد.

چهارم این که همین سیل سال ۱۳۹۸ را در نظر بگیرید. در حوضه کارون ۱۶ میلیارد مترمکعب مخزن ساخته شده ولی نتوانست سیلاب را مهار کند. همه دیدند وضعیت خوزستان را. خوب شما هرچه حجم این مخازن را بیشتر کنید مثلا از ۱۶ به ۳۰ میلیارد مترمکعب برسانید چه تضمینی هست ۲۰ سال آینده سیلابی نیاید و مثلا آورد کارون را به ۳۵ میلیارد مترمکعب نرساند؟ این نشان می دهد که اولا باید سیلاب را با فاصله گرفتن ساخت وسازها از حریم قانونی رودخانه ها به رسمیت بشناسیم و دوم این که در بالادست باید در حد جبران تخریب پوشش گیاهی با اقدامات تلفیقی بیولوژیک و مکانیکی بارش ها را مهار کنیم و نه بیشتر از آن.

 سدسازی عامل خشکسالی نیست. خشکسالی یک مولفه اقلیمی است که معمولا با کاهش بارندگی خود را نشان می دهد. قطعا ساخت سد تاثیری در مقدار بارندگی ندارد اما واقعیت این است که سدسازی نظام آبی ساختگاه و پایین دست خود را به شدت مختل می کند. سدها می توانند آثار خشکسالی و کاهش بارش را تشدید کنند. برای مثال شما ببینید سد کرخه با هورالعظیم چه کرد؟ سد زاینده رود با تالاب گاوخونی چه کرد و یا سدهای ساخته شده در آبریز دریاچه ارومیه با این دریاچه چه کردند؟ پس مسئله فقط خوزستان نیست. الان ما حتی در شمال کشور هم چنین مشکلاتی داریم. توجه داشته باشیم که بخش عمده ای از آبی که در بستر رود جریان دارد در مسیر پرپیچ وخم و طولانی رود وارد سفره های آب زیرزمینی نیز می شود. وقتی شما با این فرضیه که «آب رودخانه ای که به دریا می ریزد درواقع به هدر می رود و باید با سدسازی از هدر رفت آب جلوگیری کنیم» با مدیریت تهاجمی این آب را بند می آورید، درواقع تقویت سفره های آب زیرزمینی پایین دست را هم متوقف کرده اید. خوب از طرف دیگر چاه های عمیق شبانه روزی مشغول کشیدن آب هستند و بر تعدادشان هم افزوده می شود. برداشت بیشتر آب از سفره ها همراه با توقف تقویب سفره اولین نتیجه اش می شود افزایش شوری آب و در پی آن شوری خاک و درنهایت تخلیه آبخوان و فرونشست زمین!

بی تردید باید در این سیاست ها بازنگری شود. سدسازی در کشور ما سال هاست از برنامه ای اصولی و با هدف مدیریت منابع آب خارج شده و بیشتر تبدیل به ساختاری برای تولید و توزیع رانت شده. انتقادی اگر به سدسازی می شود انتقاد از تعدد سدهاست. دارو اگر به مقدار مناسب مصرف شود اثر درمانگری دارد. بیشتر که مصرف شد همین دارو به سمی مهلک تبدیل می شود. الان اتفاقی که در کشور ما درباره سدسازی افتاده دقیقا مشابه همین مصرف بیش ازاندازه داروست. انتقاد از تمرکز بیش ازاندازه روی سدسازی تنها به عنوان یکی از روش های مدیریت منابع آبی است. تعداد کل سدهای ساخته شده در کشور تا سال ۱۳۵۷ برابر ۱۹ سد و گنجایش کل ۱۳/۴ میلیارد مترمکعب بود که این رقم در حال حاضر به بیش از ۱۸۰ سد با مجموع گنجایش بیش از ۵۱ میلیارد مترمکعب افزایش یافته است. اما همچنان می بینیم که در تامین آب کشاورزی و حتی شرب دچار مشکل هستیم. با این وصف در بودجه سال ۱۴۰۰ کشور ۷۷ سد جدید ردیف بودجه اختصاصی دریافت کردند.

 توسعه پایدار مستلزم کمترین سطح دخالت در ساختار طبیعت است و این با الفبای سدسازی که بر مبنای مدیریت تهاجمی آب شکل می گیرد سازگار نیست.

اجازه بدهید این پرسش را با رخدادی تاریخی توضیح دهم. سدسازی در ایران مدرن از سال ۱۳۲۱ خورشیدی آغاز شد. بسیاری از این سدهای بزرگ مثل دز و زاینده رود و سپیدرود و امیرکبیر کرج و... مربوط به آن دوران است. هدف اولیه از ساخت این سدها تامین و توسعه بخش کشاورزی و البته تولید انرژی الکتریکی بود. اما ارزیابی های دولت های وقت نشان می داد که باوجود بهره برداری از سدهای متعدد تغییری در وضعیت کشاورزی حاصل نشد. مسئله از سوی دولت ایران به FAO ارجاع شد و فائو شخصی به نام «پروفسور دوان» را مامور به ریشه یابی این مسئله کرد که چرا سدسازی و افزایش دسترسی کشاورزان به منابع آبی در ایران موجب افزایش تولید در بخش کشاورزی نشده؟ بررسی های این تیم اعزامی از فائو نشان داد که تنها با افزایش دسترسی به آب به عنوان یکی از مهم ترین کارکردهای سدها و بدون در نظرگرفتن سایر فاکتورهای اثرگذار بر تولید نمی توان انتظار داشت که بخش کشاورزی شکوفا شود. همین مسئله اعزام کارشناسان فائو به ایران بیانگر این است که از اوایل دهه ۱۳۳۰ خورشیدی سدها دستکم در بخش توسعه کشاورزی شکست خورده بودند و این روند همچنان هم ادامه دارد. ۷۰ سال از آن تجربه شکست خورده می گذرد ولی درس نگرفتیم. هنوز هم سدسازی را با هدف توسعه کشاورزی دهقان محور توجیه می کنیم. درواقع توسعه کشاورزی در ایران پوششی شده برای وزارت نیرو تا مدیریت سازه محور آب و سدسازی ها و طرح های کلان انتقال آب بین حوضه ای را توجیه کند. این که آب رودها را در بالادست با سدسازی بند بیاوریم و بعد با این آب کشت دیم را به آبی تبدیل کنیم یا سطح زیر کشت را افزایش دهیم به معنای توسعه کشاورزی نیست. این کار درواقع توسعه دهقانی است نه کشاورزی. کشاورزی را نباید با دهقانی اشتباه بگیریم.

اصلا سد غیر مخرب در ایران یا دیگر نقاط جهان نداریم. چون همه این سدها همان طور که اشاره کردم نظام آبی در پایین دست خود را مختل می کنند. اصولا سدسازی در گروه مهندسی تهاجمی منابع آب تعریف می شود. البته برخی از سدها علاوه بر اختلال در نظام آبی پایین دست مشکلات دیگری هم دارند مثل سد گتوند که همه می دانند جریانش چیست.

ببینید در این خصوص باید از مجریان و برنامه ریزان این طرح سوال کنید. همان ها که این مسئله را رقم زدند باید پاسخ بگویند. اگرچه می بینیم که این روزها از این رسانه به آن رسانه می روند و همچنان از گتوند به عنوان شاهکار مهندسی ایران نام می برند!

 حرف اصلی ما این است که سد نمی تواند به ایجاد امنیت آبی منجر شود. تنها یک هزینه بسیار سنگینی به دولت و ملت تحمیل می کند و دستاوردی جز از بین رفتن طبیعت و محیط زیست ندارد. قطعا ما در آینده با مشکلات مشابهی در کل ایران مواجه خواهیم شد. سدها باعث شدند که تمام تالاب ها از بین بروند و آبخوان های کشور را تضعیف کردند. طبیعتا تداوم این شیوه مدیریت منابع آبی آینده درخشانی را نوید نمی دهد. اما باید به این نکته توجه کنیم که مشکل مدیریت منابع آب در ایران تنها سدها نیستند. اگرچه سدها بخش عمده مشکل هستند اما ساختار کشاورزی ما هم مشکل دارد. ساختار مدیریت شهری هم مشکل دارد. بخش کشاورزی ما بزرگ ترین مصرف کننده منابع آب است و البته بهره وری هم در این بخش بسیار پایین تر از میانگین جهانی است. در شهرهای ما هنوز حجم های زیادی از آب شیرین برای آبیاری فضای سبز و چمن ها به کارگرفته می شود. هنوز الگوی مشخصی برای استقرار واحدهای صنعتی آب بر در حاشیه دریاها نداریم. سیستم انتقال آب درون شهری ما فرسوده است و بخش عمده ای از منابع آب شیرین را قبل از ورود به خانه های مردم هدر می دهد. بنابراین اصلاح و ساماندهی وضعیت آبی کشور صرفا با توقف سدسازی ها محقق نمی شود. باید همه این موارد همزمان با هم اصلاح شوند.