وقتی صادرات گاز طبیعی ترکمنسان به ایران قطع شد ، در28 دیماه 1386 ریاست محترم مجمع تشخیص مصلحت نظام آیت الله  هاشمی رفسنجانی،  در خطبه های نماز جمعه  اقدام  در قطع گاز صادراتی ترکمنستان به ایران را دور از انتظار  و بی ‌وفایی عنوان کرد  و گفت: "از یک کشور همسایه و مسلمان که بعد از استقلال باید از جمهوری اسلامی ایران به دلیل حمایت‌های همه جانبه ممنون باشد، این انتظار وجود نداشت."  آیت الله هاشمی رفسنجانی درآنزمان  فرمودند: " هر دلیلی هم که در این زمینه وجود داشت و اگر مطالباتی مطرح بود، در این روزهای سرد زمستان نباید با قطع گاز باعث زحمت و اذیت کشور مسلمان و دوست خود می‌شدند."  ایشان در جایگاه خطیب نماز جمعه تهران درآن روز فرمودند: " امیدواریم ترکمنستان این بی‌وفایی را به گونه‌ای جبران کند." بنظر میرسد بهترین پیام وپاسخ برای دوستان ترکمنی ما امروز هم همان است که در سال 1386 ریاست محترم مجمع تشخیص مصلحت نظام توصیه کردند.

بیست و چند سال پیش وقتی شوروی از هم پاشید همسایه های شمالی ما درآسیای مرکزی و حوزه دریای خزر در وضعیت بسیار بد و بحران اقتصادی  قرار داشتند. رئیس جمهور وقت ترکمنستان از همسایه ای که با آن سابقه فرهنگی ، اسلامی و تاریخی عمیقی دارد یعنی جمهوری اسلامی ایران خواهان همکاری و همیاری شد. رئیس جمهور وقت کشورمان نیزبه این درخواست پاسخ مثبت داد. در آن روزها. خزانه دولت ترکمنستان خالی بود. ایران اسلامی علی رغم مشکلات عدیده ای که از نظر اقتصادی دست به گریبان بود ، وظیفه خود دید که نگذارد مسلمانان ترکمنی که با چالش  سرما و کمبود آذوقه (گندم و غیره ) مواجه بودند در سختی گرفتار بمانند. پالایشگاه ترکمن باشی دروضعیت بسیار بدی بود. صنعت گاز ترکمنستان با مسائل فنی و تخصصی بسیاری مواجه بود. در آن روزها  دروزارت نفت ماموریت بررسی پیدا کردم که چه کنیم. بلافاصله متخصصین ما رهسپار پالایشگاه ترکمن باشی شدند و با گشایش دفترنمایندگی وزارت نفت در محل  ساختمان شرکت گاز ترکمنستان اقدامات برای حل مشکلات شروع شد. من بارها در شرایط بسیار بدی به منطقه رفتم و خدا رحمت کند برخی از مدیران مسئول آن زمان را که متاسفانه درمیان ما نیستند  و درپناه خدا باشند  بسیاری از مدیران و مسئولین ذیربط آنروز که هنوز هستند و با گزارش خوبی که به وزیر محترم نفت وقت دادیم، دولت و کابینه وقت تصویب کرد که از محل امکانات مالی وزارت نفت  پروژه احداث خط لوله و صادرات گاز ترکمنستان به ایران تعریف شد.  ترکمنستان توانست از بن بست درآید و اولین مشتری نقدی برای صادرات گاز خارج از مجموعه شوروی سابق را پیدا کند. با پول گاز ایران عشق آباد تغییر چهره داد و بدنبال آن طرح های عمرانی دیگری یکی پس از دیگری تعریف شدند و ترکمنستان شکل و شمایل امروز را تجربه کرد وهنوز می کند.

درسال 1386 من در هیات همراه قائم مقام وزیر نفت وقت به ترکمنستان رفتم. انگار تاریخ تکرار شده است. در اولین جلسه توافق کردیم که باید در چارچوب قرارداد مذاکره کنیم و طرف ترکمن هم پذیرفت. در آن زمان ترکمن ها فقط به ایران و روسیه گاز می فروختند و در باره قیمت هم می گفتند که روسها به این قیمت  می خرند و شما باید این قیمت را بدهید. سرانجام به این نتیجه رسیدند که قرارداد با ایران  با قرارداد با روسها یکی نیست و درواقع روسها در آن زمان به ترکمن ها پول نقد نمی دادند و به ازاء گاز صادراتی در مسیر روسیه ترکمن ها  کالا و خدمات دریافت می کردند. تنها پول نقدی که ترکمن ها دریافت می کردند از ایران بود. درست مثل توافق اخیر همه چیز در لحظه آخر و هنگامی که هیات ایرانی تصمیم به ترک عشق آباد گرفت  نهائی شد و قرار شد که گاز قطع نشود. اما به محض اینکه هواپیمای ما در فرودگاه تهران فرود آمد به ما خبر دادند که ترکمنستان گاز را قطع کرده است. هوا درسال 1386 سرد تر از امسال بود. متاسفم که بازهم همان تجربه تکرار شد.  اما ، ملت با وفای ایران  توانست تحمل کند و این بار هم تحمل خواهیم کرد.  

برخی اینگونه اظهار نظر می کنند که نظیر ماجرای سال 1386  بعضی از  اصحاب ثروت و قدرت در ترکمنستان که این روزها بدلیل افزایش نرخ دلار دربرابر پول ترکمنستان تحت فشارکمبود نقدینگی  قراردارند،  فریب  وسوسه های برخی  از دولت های خارج از منطقه  که  منافع شان در برهم زدن روابط بسیار نزدیک و دوستانه  بین ایران و ترکمنستان می باشد را خورده اند و برای قطع گاز صادراتی ترکمنستان به ایران شرکت ترکمن گاز  را زیرفشار گذاشته اند. البته من نتوانسته ام در بررسی هائی که کرده ام به این نتیجه برسم که این نظریه ممکن است درست باشد. اما قبول دارم که ترکمنستان زیر فشار کمبود نقدینگی و مشکلات اقتصادی است و سعی دارد با زیر فشار قراردادن مشتری قدیمی اش از او پول نقد بگیرد و بیشتر هم بگیرد. اما ، با بی وفائی کردن طبیعی است که راه درستی را به این منظور انتخاب نکرده است.  به ویژه در شرایطی برای قطع گاز عمل کرده است  که اقدامات صلح جویانه ایران و فدراتیو روسیه در منطقه آنچنان موفق بوده است که شورای امنیت سازمان ملل متحداز آن پشتیبانی کرده است.  از سوی دیگر شورای امنیت سازمان ملل متحد با اکثریت آرا علیه اقدامات ضد برقراری صلح دولتی دیگر رای داده است.

ترکمنستان درزمان حاضر به  صادرات گاز طبیعی در مسیر خط لوله آسیای مرکزی به مقصد چین دلخوش کرده است  که انتظار می رود تا سال 2020 حدود چهل درصد نیاز چین به گاز طبیعی اش را تامین کند. البته اینطور نیست که چنین به ترکمنستان پول نقد بدهد.  چینی ها در تولید گاز طبیعی ترکمنستان سرمایه گذاری کرده اند (قرارداد مشارکت در تولید PSA) و بخشی از گازی که ترکمنستان به چین صادر می کند گازی است که درچارچوب قرارداد ها یPSA  تولید شده است. بهای آن بخش از گاز هم که مالکیت آن متعلق به ترکمنستان است چینی ها  بصورت کالا و خدمات پرداخت می کنند. درهرحال بدلیل سرمایه گذاری چین در احداث خط لوله آسیای مرکزی  که بیش از ده میلیارد دلار تخمین زده می شود بنظر نمی رسد که ترکمن ها مبلغ قابل توجهی بتوانند بعنوان بهای گاز و یا حق مالکیت  از چینی ها بگیرند. از سوی دیگر چینی ها با روسها توافق کرده اند و مشغول مذاکره نهائی برای احداث خط لوله انتقال گاز سیبری به چین هم می باشند و شاید در آینده کمتر از ترکمنستان  گاز طبیعی وارد کنند. مسیر دیگر که ترکمن ها به آن چشم دوخته اند خط لوله ترکمنستان، افغانستان ، پاکستان به هند است که آنهم فعلا" اقتصادی نیست. بنابراین ، بهترین مسیر وبازار برای صادرات گاز طبیعی ترکمنستان  ایران می باشد.

عشق آباد در ماه دسامبر 2014 میزبان اجلاس سازمان ملل و منشور بین المللی انرژی برای صادرات گاز طبیعی ترکمنستان به اروپا از طریق عرض دریای خزر بود. درآن اجلاس طرح شبکه انرژی خزر و تبدیل گاز طبیعی به برق و صادرات برق از طریق کابل های با ولتاژ بالا و برق مستقیم مشهور بهHVDC مطرح شد که درپیگیری های بعمل آمده این طرح در میز گرد مشترک سازمان همکاری های  اقتصادی اکو و منشور بین المللی انرژی  درماه اکتبر 2016 در استانبول ترکیه مورد بحث و توجه قرار گرفت. درواقع وزارت نیرو جمهوری اسلامی ایران و کشورهای شمال غربی دریای خزر طرح کریدور انرژی شمال به جنوب را هم توافق کرده اند.

برای ترکمنستان بهتر این است که درتصمیم اتخاذ شده بفوریت تجدید نظر کند وبا همکاری تهران که درقانون برنامه ششم و درمجلس شورای اسلامی روز یک شنبه مطرح شد، شبکه انرژی خزر را حمایت و محققق سازد. شبکه مذکور درتاریخ 31 خردادماه 1395 به ابتکار موسسه آموزشی و پژوهشی اتاق بازرگانی ایران (بخش خصوصی) ، موسسه پژوهش در مدیریت و برنامه ریزی انرژی - دانشگاه تهران (بخش عمومی و آکادمیک) و شرکت پترو اسکاتلند ( مشارکت بین المللی) درتهران معرفی وراه اندازی شد. مطالعات اولیه نشان می دهد که در چند سال اخیر بدلیل سقوط قیمت نفت به میزان 70 درصد، قیمت گاز طبیعی حدود 40 درصد و بیشتر سقوط کرده است در حالیکه قیمت گاز طبیعی که به برق تبدیل و به مصرف کننده تحویل داده شده است بین 4 تا 7 درصد درعمده فروشی کاهش داشته و در خرده فروشی کاهش قیمت آن به مراتب کمتر بوده است. درحال حاضر همانطور که وزیر نیروی ایران در مجلس شورای اسلامی مطرح کرد شبکه برق ایران و کشورهای همسایه به هم متصل هستند و این اتصال  قابل توسعه می باشد. توصیه کارشناسان بین المللی انرژی به ایران خونسردی و  دیپلماسی انرژی که وزیر محترم نفت همواره در باره آن تاکید دارند درمقابل اقدام بی وفائی طرف ترکمن می باشد. همچنین این کارشناسان به طرف ترکمن پیشنهاد می کنند که منافع میان مدت و بلند مدت را برای مبلغی که در صنعت نفت و گاز ناچیز محسوب می شود قربانی نکنند و هرگونه اختلاف در مذاکرات ودر چارچوب قرارداد قابل حل وفصل است. 

*کارشناس بین المللی انرژی